یکى از فضیلتهاى اخلاقى که تأثیر بسزایى در بهبود اقتصادى جامعه دارد، انفاق است. در واقع، ارزشمندى انفاق از آنجا ناشى مى شود که شخص، بدون هیچ الزام شرعى و تنها بر اثر تعهد اخلاقى و حس دگرخواهى و از روى اختیار و براى خدا، آن را انجام مى دهد.
امام پنجم علیه السلام در این باره مى فرماید: اِنَّ رَجُلاً جاءَ اِلى عَلِىِّ بْنِ الْحُسَیْن علیه السلام فَقالَ لَهُ: اَخْبِرْنِى عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزّ وَجَلَّ: فِى اَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ ما هذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ؟ فَقالَ لَهُ عَلِىُّ بْنُ الْحُسَیْن علیه السلام: الْحَقُّ الْمَعْلُومُ، الشَّى ءُ یُخْرِجُهُ مِنْ مالِهِ لَیْسَ مِنَ الزَّکاتِ وَلا مِنَ الصَّدَقَةِ الْمَفْرُوضَتَیْنِ. قالَ: فَاِذا لَمْ یَکُنْ مِنَ الزَّکاتِ وَلا مِنَ الصَّدَقَةِ فَما هُوَ؟ فَقالَ هُوَ الشَّى ءُ یُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مالِهِ، اِنْ شاءَ اَکْثَرَ وَاِنْ شاءَ اَقَلَّ، عَلى قَدْرِ ما یَمْلِکُ. فَقالَ الرَّجُلُ فَما یَصْنَعُ بِهِ؟ فَقالَ: یَصِلُ بِهِ رَحِماً وَیُقَوِّى بِهِ ضَعِیفاً، وَیَحْمِلُ بِهِ کَلاًّ، اَوْ یَصِلُ بِهِ اَخاً لَهُ فِى اللَّهِ اَوْ لِنائِبَةٍ تَنُوبُهُ؛⁽²مردى نزد امام سجادعلیه السلام رفت و گفت: مرا از این سخن خداوند که مى فرماید: در اموالشان حقى معلوم است آگاه کن؛ که این حق معلوم چیست؟ امام علیه السلام فرمود: حق معلوم، مقدارى است که انسان از مال خویش بیرون مى کند؛ غیر از زکات و صدقه [خمس ]واجب. گفت: اگر غیر از زکات و خمس است پس چیست؟ امام علیه السلام فرمود: این، مقدارى است که هر کس از مال خویش [به اختیار خود] جدا مى کند؛ زیاد یا کم به فراخور ثروت و دارایى اش. آن مرد گفت: با این مقدار چه باید بکند؟ امام علیه السلام فرمود: با آن صله رحم کند، ناتوانى را قوّت ببخشد، مشکل درمانده اى را از دوشش بردارد، یا به وضع برادر دینى خود رسیدگى کند و یا براى دیگر پیشامدها که پیش مى آید.
انفاقهاى غیر واجب که تحت عناوین مختلفى آمده است، از منابع عظیم اجتماعى است که در تأمین نیازهاى جامعه و تحقق عدالت اجتماعى، مى تواند نقش بنیادین داشته باشد.
ممکن است در مرحله ابتدایى به نظر آید که انفاقهاى غیرواجب، جنبه اخلاقى دارد، پس چون پشتوانه اجرایى ندارد، نمى توان از نظر اقتصادى روى آن حساب کرد؛ ولى با پذیرش مختار و آزادبودن انسان و تأثیر مستقیم عقاید بر تمام رفتارهاى او از جمله مسائل اقتصادى، آشکار مى شود دستورهاى اخلاقى و استحبابى هم بر افراد معتقد، نقش فراوانى دارد. چنین انسانهایى اگر الزام و اجبارى هم در بین نباشد، باز هم رفتار آنان در روابط اجتماعى و اقتصادى با باورهایشان هماهنگ است. ⁽
نکته: انفاق با همه ارزشمندى آن در صورتى آثار عملى مثبتى در جامعه به جاى مى گذارد که براى اهل آن صورت پذیرد؛ یعنى براى کسانى که از بَد حادثه سزاوار انفاق شده اند و زمینه را براى برخاستن شخص از جاى خویش (در صورتى که به طور کامل زمین گیر نشده است) و روآوردن وى به کار و تلاش فراهم آورد؛ در غیر این صورت، انفاق، عاملى براى گداپرورى و رکود اقتصادى خواهد بود.
به تعبیر استاد شهید مرتضى مطهرى رحمه الله: انفاق باید به گونه اى باشد که مفید باشد، موجب ازدیاد ثروت اجتماع باشد، اجتماع را ترمیم کند، و صرف بهبود و سلامت اجتماع شود؛ ولى اگر صرف گداپرورى شود، نه اینکه ثمرى ندارد؛ بلکه بر بدبختى و زیان و فقر اجتماع مى افزاید و بلاى اجتماعى مى گردد، و خلاصه آنکه انفاق باید مقرون به منطق و حکمت بوده باشد.
انفاق صحیح، ترمیم و اصلاح است و هدر نمى رود و به اجتماع برمى گردد؛ همان گونه که در آیه 272 سوره بقره مى خوانیم: وَما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ اِلَیْکُمْ ؛ و آنچه از خیر انفاق نمودید به شما برمى گردد ، که ظاهر این است که در دنیا به انسان برگردانده مى شود.
به هر حال، انفاق باید حکیمانه و منطقى واز روى توجّه به اثر و نتیجه باشد؛ تنها حسن نیت و اخلاص، کافى نیست؛ [بلکه ] حکمت و منطق و تعقل هم لازم است. اگر انفاق، بدون توجه به نتیجه باشد و صرفاً جنبه احساساتى و ترحمى داشته باشد، زیان آور است. ⁽